سرکوب غریزه آزادی بعنوان یکی از عوامل وقوع انقلاب اسلامی قسمت 1

باسمه تعالی

موضوع : سرکوب غریزه آزادی بعنوان یکی از عوامل وقوع انقلاب اسلامی

ابراهیم حقیقی :  ۱۳۷۸ دانشجوی کارشناسی ارشد امور فرهنگی

طرح مسئله : یکی از مسائلی که در بررسی انقلابها مورد توجه محققین قرار دارد بررسی عوامل ایجاد شرایط انقلابی در جوامع است. در اینجا نیز بعنوان بررسی علل انقلاب اسلامی در ایران در اینجا نیز بعنوان بررسی علل انقلاب اسلامی در ایران یکی از موضوعات که در این نوشته مورد بررسی قرار می گیرد . بررسی موضوع سرکوب آزادی در دوران قبل از انقلاب است. اینکه آیا سرکوب آزادی منجر به شرایط انقلابی در ایران گردیده است. پس متغیر مستقل در اینجا همین موضوع سرکوب غریزه آزادی است. و متغیر وابسته نیز شرایط انقلابی می باشد. که برای بررسی این موضوعات ابتدا به بیان فرضیاتی در این باره خواهیم پرداخت و از بین این فرضیات دو فرضیه را انتخاب و با استفاده از مفاهیم بکار رفته در فرضیات ضمن تعریف این فرضیات به جمع آوری اطلاعات استفاده از منابع مکتوب خواهیم پرداخت و در پایان نیز به بررسی و نتیجه گیری این اطلاعات که البته در حد این مقاله می باشد خواهیم پرداخت .

اما قبل از پرداختن به چارچوب نظری لازمست در باره اهمیت این موضوع چند جمله ای بیان شود. درباره اهمیت موضوع بخصوص این موضوع همین بس که اگر به انقلابات بزرگ نظری بیافکنیم یکی از شعارها و خواسته های انقلابیون تحقق آزادی بوده است . بخصوص انقلاب اسلامی ایران که شعار «استقلال ، آزادی ، جمهوری اسلامی» یکی از بنیادی ترین و به عبارتی شعار اصلی انقلاب بود از آنجا که هدف از بررسی علل انقلابات بعنوان یک پدیده اجتماعی بنوعی کشف قانونمندی آنها پیش بینی و به عبارت درست تر جلوگیری از وقوع آن است . لذا اگر به یک شناخت علمی و دقیق از عوامل ایجاد کننده انقلابات دست یافتیم این می تواند تجربه مفیدی برای جلوگیری از بروز شرایط ویرانگر انقلابی باشد و از بروز تنش ها و اتلاف انرژیهایی که در نتیجه بی توجهی به این مسائل پیش می آید جلوگیری کرد. از طرفی چون بررسی انقلاب بنوعی بررسی یک پدیده ای است که اتفاق افتاده بنوعی تحلیل بعد از وقوع است و برای آزمون فرضیات باید از اطلاعات مکتوب و دست دوم استفاده کرد. پس از این مقاله برای آزمون فرضیات سعی شده از مطالب و مفروضات کتب مربوط به انقلاب اسلامی و یا کتبی که بنحوی به سنجش فرضیات کمک می کند استفاده شود یعنی کتبی که مرتبط به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی دوران حکومت پهلوی بویژه سالهای پایان دوره سلطنت بویژه بعد از ۱۳۴۲ می باشد.

چارچوب نظری:^۱

نظریه ای که در این مقاله بعنوان چارچوب نظری بحث در نظر گرفته شده و بعبارتی این مقاله بر آن بنا شده است . نظریه «سرکوب غرایز» دانشمند یا بعبارتی جامعه شناس روس پیتریم سوروکین می باشد . از دید سوروکین انسان دارای دو جنبه است . اولاً او دارای سیرت فردی است . جنبه های فردی او ممکن است او را به سمت عشق ، نفرت، مسالمت، خشونت یا مجموعه ای کامل از خلقیات متضاد متمایل سازد . اساساً کمیت و کیفیت انگیزه ها و بازتاب های بشر او را به وجهی بی مانند شبیه بمبی مملو از انواع مختلف نیروها و تمایلاتی می سازد که در صوت انفجار تصویری از یک بی نظمی وحشیانه را در برابر ما ایجاد خواهد کرد. جنبه دوم انسان هستی اجتماعی اوست یعنی این واقعیت که او در این جهان همراه با دیگران زندگی می کند و بر این اساس بشر به عنوان یک موجود وحشی منفرد شناخته نمی شود .

سه عامل بشر را به حالت بهنجار یا اجتماعی خویش سوق می دهد .

اولاً تربیت بی رحم تاریخی در دراز مدت به متعادل ساختن غرایز و انگیزه های مختلف کمک نموده و این قبیل انگیزه ها را به هماهنگی با محیط می کشاند.

ثانیاً به واسطه رشد سنتی دراز مدت قوانین ، اخلاقیات، معتقدات مذهبی و اموری از این قبیل که عملاً این جانور درنده را از رفتارهای مناسب برای زندگی در جنگل باز می دارد. «کنترل اجتماعی»

ثالثاً : بشر به تدریج تمایلات پرخاشجویانه خویش را از راههایی غیر از کشتن نزدیکترین همسایه و ربودن دارایی او ارضاء نموده بدین ترتیب مسابقات ورزشی و سایر اشکال رقابت بوجود آمده است ولی دوره انقلابی را گستره زمانی تعریف کرد که طی آن روکش یا روپوش اجتماعی از روی مردم کنار زده می شود و همان جانور وحشی پدیدار می گردد . سوروکلین این از بین رفتن الگوهای عادتی را «زیست واره شدن رفتار توده مردم» می نامند . سوروکلین نیز مانند جانسون انقلاب را به عنوان امری تلقی می کرد که در اثر ناتوانی ارزش ها از تفسیر محیط بروز می کند .

********

هنجارها غرایز را با محیط طبیعی پیوند می دهند و ارتباط انسان را با محیط انسانی و طبیعی تنظیم می کند . نیازهای انسان از محیط طبیعی و اجتماعی تأمین می شود و چگونگی این تأمین توسط هنجارها تعیین می شود حال اگر محیط تغییر کند باید هنجارها هم تغییر کنند پس اگر محیط تغییر کرد ولی هنجارها ثابت ماند این امر باعث بروز ناسازگاری می شود زیرا افراد نمی توانند غرایز خود را از محیط ارضاء کنند . محیط همیشه در حالت دگرگونی است. حال اگر هنجارها ثابت بمانند هماهنگی بین محیط و هنجارها از بین می روند و غرایز نمی توانند ارضاء شوند . در اثر این ناهماهنگی افزایش سرکوب غرایز عمده اکثریت جلسه و عدم امکان ارضاء آن غرایط در حداقل ضروری خود بوجود می آیند .

از دید سوروکلین شش گونه کلی از سرکوب وجود دارد که ممکن است به انقلاب منجر شوند که عبارتند از :

۱ – سرکوب غرایز مربوط به تغذیه (گرسنگی)

۲ – سرکوب غریزه دارایی

۳ – سرکوب غریزه صیانت نفس

۴ – سرکوب غریزه جنسی

۵ – سرکوب انگیزه آزادی

۶ – سرکوب غریزه اظهار وجود .

وقتی هنجارها کارایی خود را در تأمین نیازهای افراد از دست دادند این امر منجر به سرکوب غرایز می شود در این حالت نخبگان جامعه دارای نقش محوری هستند . اینکه در برابر وضعیت چه واکنشی نشان بدهند سرنوشت حوادث بعدی رقم خواهد خورد . زیرا در اینجا دو حالت بیشتر وجود ندارد یا برای بازگرداندن تعادل باید جلو تغییرات محیط را گرفت که این امر غیر ممکن است و راه دیگر اینست که به تغییر و اصلاح هنجارها دست بزنیم . زیرا از آنجا که غرایز به یکدیگر مربوط هستند . سرکوب یک غریزه بعد از مدتی منجر به سرکوب سایر غرایز خواهد شد . حال اگر نخبگان سیاسی به موقع به اصلاح هنجارها دست بزنند از بروز انقلاب جلوگیری خواهد شد. صلاحیت ، میزان تعصب ، مهارت و شناخت نخبگان سیاسی در جلوگیری از بروز آن نقش دارد . هر چه سرکوب غرایز شدیدتر و فراگیر تر باشد انقلاب تسریع می شود . نخبگان در اینجا به سه گونه می توانند با موضوع برخورد کنند .

برخورد مناسب : به موقع نسبت به تغییر و اصلاح هنجارها دست بزنند و هنجارهای مناسب و کارآمدی را جایگزین هنجارهای نامناسب کنند که این امر باعث کاهش سرکوب غرایز و در نتیجه اصلاح و برگشتن جامعه به وضع عادی خواهد شد.

عدم اقدام : که یا به علت عدم شناخت درست از وضع موجود جامعه و خواسته های مردم است یا اینکه شناخت دارند ولی قدرت لازم را برای اقدام ندارند و

اقدام نامناسب : گاهی شناخت و آگاهی نسبت به موضوع دارند ولی به اقدام نامناسب دست می زنند که این امر بجای کاهش سرکوب غرایز به افزایش سرکوب منجر خواهد شد و این افزایش سرکوب زمینه را برای انقلاب مساعدتر خواهد نمود.

نظر سوروکلین راجع به انقلاب بدبینانه است . از دیدگاه وی انقلاب پدیده خوبی نیست و تبدیل شدن وضعیت بد به بدتر است و به اعتقاد وی شرایط بعد از انقلاب بدتر از شرایط قبل از انقلاب است . از جمله مطالب انقلابی راوی زیست وارده شده انسانها و گسستن هنجارها و قواعد اخلاقی و درنده شدن انسان می داند .

وی دو مرحله را برای انقلاب برمی شمارد .

مرحله اول فروپاشی رژیم سابق است که رژیم سابق از هم فرو می پاشد و افسار گسیختگی حاکم می گردد . با نابودی رژیم مردم ابتدا یک دوران کوتاهی از خوش بینی و خوشحالی را می گذرانند . خود را از بندها و هنجارهای دست و پاگیر رها می شد و نوعی شور وشعف و خوش بینی نسبت به آینده بروز می کند که این امر هرج و مرج و عدم احساس امنیت افزایش یافت مردم بدنبال برقراری نظم جدید هستند . لذا نظامی که بعد از انقلاب حاکم می شود از نظام سرنگون شده سرکوبگر و دیکتاتورتر خواهد بود.

فرضیات :

۱ – سرکوب شدید و فراگیر غریزه آزادی باعث ایجاد شرایط انقلابی گردید.

۲ – اقدامات نامناسب حکومت شاه باعث افزایش سرکوب غرایز گردید

۳ – اقدامات اصلاحی شاه «انقلاب سفید» باعث تغییر نظام ارزشی در جامعه گردید.

۴ – عدم تغییر در نظام هنجاری باعث برآورده نشدن نیازهای اکثریت جامعه گردید.

۵ – چون امکان ارضاء نیازها بطریق قانونی وجود نداشت اعمال خلاف و نابهنجاریها افزایش یافت.

فرضیات اصلی :

از بین فرضیات بالا دو فرضیه اول به عنوان فرضیات اصلی در این مقاله مورد بررسی و تعریف قرار می گیرند . این فرضیات عبارتند از :

۱ – سرکوب شدید و فراگیر غریزه آزادی باعث ایجاد شرایط انقلابی در ایران قبل از انقلاب گردید .

۲ – اقدامات نامناسب حکومت شاه باعث افزایش سرکوب غرایز گردید .

اینک به تبیین متغیرهای اصلی این دو فرضیه پرداخته و به تعریف نظری و عملیاتی این مفاهیم می پردازیم .

سرکوب غرایز – غریزه آزادی – شرایط انقلابی – اقدام نامناسب ـ سرکوب

منظور از سرکوب وضعیتی است که در نتیجه مقایسه سطوح برخورداری از تمتعات در زمان متعارف و یا در بین دو گروه از مردم تصور می گردد. ^۲

آزادی : آزادی که بیشتر در اینجا آزادی سیاسی مطرح است به معنای اینست که انسان بتواند در جامعه با کمال آزادی عقاید و تمایلات خود را اظهار نماید . هر خدایی را می خواهد بپرستد نماز و دعای خود را به هر نحوی که می خواهد بخواند . جان و مال و عرض و آبروی انسان محفوظ باشد و انسان قادر باشد که هر کسی را که به او ظلم کرده به محاکمه بکشاند و لو اینکه آن شخص مقتدرترین و بلندمرتبه ترین رجال مملکت باشد^۳

اقدام نامناسب : معمولاً نخبگان سیاسی در برابر خواسته ها و نیروهای جدیدی که در جامعه ایجاد شده و حرکتها و جنبش هایی که پیامد این نیازهای جدید است بنوعی عکس العمل نشان می دهند . اگر شناخت درست شرایط و علل و اسباب این ناآرامیها و با دورنگری با مسائل مواجه شوند طبیعتاً این امر باعث توجه به خواسته های مردم گردیده و باعث کاهش تنش و برگشت اوضاع به حال عادی خواهد شد . حال اگر به دلیل عدم شناخت صحیح یا بی اطلاعی و با در نظر گرفتن منافع کوتاه مدت خود اقدام کنند یعنی صرفاً برای حفظ موقعیت خود به خشونت و سرکوب متوسل شوند . این اقدام را می توان نامناسب نامید.

تعریف عملیاتی مفاهیم :

سرکوب غریزه آزادی : برای بررسی این مفهوم می توان از شاخص های زیر استفاده کرد .

۱ – بررسی قوانین موجود « سال های آخر حکومت پهلوی» از لحاظ میزان مشارکت مردم در امور سیاسی و اداره کشور و میزان اجرای قوانین در این موارد مانند وجود انتخابات آزاد ، وجود مجلس در ارگانهای نظارتی

۲ – وجود احزاب و تشکل های مستقل در جامعه که بصورت قانونی اجازه فعالیت دارند . یا بعبارتی وجود قوانینی درباره شکل گیری احزاب و گروههای مستقل سیاسی در جامعه

۳ – بررسی جنبش ها و گروههای سیاسی مخفی و زیرزمینی

۴ – بررسی وضع اجتماعی آن زمان از نظر میزان آزادی بیان ، میزان سانسور و …

۵ – تعداد زندانیان سیاسی که می تواند شاخصی برای عدم آزادی در جامعه مورد نظر باشد

شرایط انقلابی : شرایط انقلابی بعنوان متغیر وابسته در این مقاله را می توان با شاخص هایی مانند آنچه در اینجا می آید سنجید :

۱ – میزان انحرافات و تخلفات از قوانین مرسوم

۲ – وجود اعتراضات ، اعتصابات و راهپیماییهای خیابانی در اکثر شهرها

۳ – بروز اعمال خرابکاری بر علیه منافع رژیم

۴ – افزایش تعداد زندانیان سیاسی

۵ – افزایش گروههای معارض

۶ – حکومت نظامی

اقدامات نامناسب : یکی دیگر از متغیرهای مستقل است که می توان با این شاخص ها آنرا سنجید

1. میزان شناخت و برداشت حاکمان از حرکتهای مخالف و مخالفان

۲ – شناخت حاکمان از دلایل و انگیزه های گروههای مخالف در وضع پیش آمده

۳ – نوع اقداماتی که حکومت در مواجهه با این وضعیت انجام داده است

۴ – میزان توجه به خواسته های انقلابیون

حال با توجه به شاخص هایی که برای این سه مفهوم و متغیر اصلی این فرضیات در نظر گرفته ام به بررسی اطلاعات موید این شاخص ها در کتب مربوط به انقلاب می پردازیم. ابتدا به بررسی متغیرهای مستقل می پردازیم .

سرکوب غریزه آزادی: به عنوان متغیر کلیدی و اصلی در این مقاله است . همانطور که در تعریف عملیاتی آورده شده از شاخص های وجود آزادی و ارضاء آن وجود قوانینی است که به مردم اجازه ابراز عقیده و نظر بدهند که لازمه آن وجود تشکل ها و گروههای مستقل است که حافظ منافع و خواسته های مردم باشد . در کشور ما ایران تا قبل از مشروطه سلاطین و پادشاهان قدرت مطلق داشتند و هیچ قانونی که بیانگر خواسته ها و نیاز مردم باشد در جامعه وجود نداشت تا اختیارات پادشاهان را محدود کند . با انقلاب مشروطه, سلطنت مشروطه و تا حدودی محدود شد . قوانینی وضع گردید مجلس تشکیل شد . در این قانون که از قوانین کشورهای اروپایی از جمله فرانسه ، اقتباس شده بوداصولی همچون آزادی ، مشارکت ، دموکراسی ، مصونیت منزل ، اختیار مال ، اختیار شغل ، آزادی عقایدمذهبی و سیاسی لحاظ شده بود اما آنچه در عمل جریان داشت چیزی جز قوانین مکتوب بود . به عنوان نمونه در اصل ۱۲ متمم قانون اساسی ایران در مورد آزادی احزاب و اجتماعات داریم. انجمن ها و اجتماعاتی که مولد فتنه ی دینی و دنیوی و مخل نظم نباشند در تمام مملکت آزاد است ولی مجتمعین نباید اسلحه داشته باشند.

اما در عهد پهلوی در ایران استفاده از این حقوق به موجب قوانین و مقررات عادی ممنوع گردید تا زمامداران بتوانند به سرکوبی آزادی خواهان و تقویت افکار ارتجاعی مشغول شوند و از این راه پایه های لرزان ظلم و استبداد را از سقوط درامان نگه دارند . گواه این مدعا اعلام رضاخان در ۲۲ خرداد ۱۳۱۰ است .

«هر ایرانی که عضو دسته یا جمعیت یا شعبه جمعیتی باشد که مرام یا رویه ی آن ضدیت با سلطنت مشروطه ایران یا مرام یا رویه ی آن اشتراکی باشد از ۲ تا ۱۰ سال حبس محکوم خواهد شد.»^۴

^{ادامه دارد ........................}